چرا جامعه ما به گذشته پناه می برد؟
به گزارش کارت خوب، در ایام پرالتهاب امروز، کافی است صفحه هر شبکه اجتماعی را باز کنید: زیر پست ها پر است از حسرت، از «یادش بخیر» ها، از تصاویر سیاه و سفید کوچه های خاکی، از برنامه های تلویزیونی قدیمی، آهنگ های دهه شصت و هفتاد، از کیف مدرسه های چرمی و بستنی یخی و خنده‌ی بی دغدغه.
هر نسلی در گوشه ی این شبکه ها دنبال قسمتی از گذشته خودش می گردد. گویی در بین خستگی های اقتصادی و سیاسی، تنها مأمنِ آرامش مردمی خسته، مرور خاطره هاست.
اما این تمایل ساده احساسی، نشانه ای عمیق تر دارد: ما درحال پناه بردن به گذشته ای هستیم که از دل اضطراب امروز قد کشیده است. نوستالژی در جامعه ما صرفا یک حس شیرین نیست؛ نوعی مقاومت فرهنگی است، واکنشی در مقابل ناکامی جمعی.
حسرت شیرین یا ترس پنهان؟
نوستالژی اصولا یعنی «درد بازگشت»، شوق دیدن باردیگر چیزی که از دست رفته و همزمان، آگاهی از این که دیگر قابل برگشت نیست. اما وقتی این حس در سطح جمعی و اجتماعی گسترده شود، شکل دفاعی پیدا می کند. جامعه ای که نمی تواند آینده اش را طراحی کند، خاطره روز گذشته را مقدّس می کند. با همین منطق، هر چه چشم انداز آینده مبهم تر شود، گذشته شیرین تر جلوه می کند.
در روان شناسی، این یک فرافکنی تاریخی است: جامعه درد حالا را در قالب زیبای روز گذشته نمایش می دهد تا اضطراب را مهار کند. وقتی نمی توانیم امروز را تغییر دهیم، با خیال تغییر گذشته خودرا آرام می نماییم. از همین روست که زیباترین تصویرها مربوط به دورانی اند که سختی هایش را فراموش کرده ایم.
زیباشدن رنج در فاصله زمان
دهه شصت، امروز برای نسل جوان نماد سادگی و صمیمیت است؛ اما هر کسی که آن دوران را به یاد دارد می داند چقدر در تنگنا و محدودیت گذشت. بااین حال ما آن سال ها را در ذهن جمعی خود شست وشو داده ایم، تارهای تلخ را حذف کرده ایم و آنرا به نماد پاکی مبدل کرده ایم. همین اتفاق برای دهه پنجاه، دوران پهلوی یا حتی دوران صفوی و قاجار در روایتهای رسانه ای رخ می دهد. تاریخ، در چشم ما، بیشتر از آنکه مطالعه باشد، تسکین است.
نوستالژی، در واقع نوعی عمل فرهنگی اصلاح شده است: ما از تاریخ برای تسکین درد امروز استفاده می نماییم، نه برای فهم آن. بدین ترتیب گذشته به داروی خواب آور تبدیل می شود، نه تابلوی راه.
گذشته در قاب رسانه
رسانه های امروز هم به این میل دامن می زنند. برنامه هایی که خاطرات دهه های پیش را بازسازی می کنند، سریال های بازسازی شده، موسیقی های قدیمی که باردیگر پخش می شوند، حتی طراحی لباس ها و کافه هایی با سبک کلاسیک؛ همه چیز نشانه ای از برگشت به گذشته بازسازی شده است.
در ظاهر، این روند مثبت به نظر می آید، چون فرهنگ ما را با ریشه هایش پیوند می دهد؛ اما مشکل از جایی شروع می شود که گذشت، تبدیل به سپر محافظ در مقابل مسئولیت امروز می گردد. ما گاهی به قدری در «یاد آن روزها» غرق می شویم که فراموش می نماییم امروز را باید بسازیم.
مقاومت فرهنگی؛ چرا این برگشت ادامه دارد؟
نوستالژی در ایران فقط یک حس نیست، نوعی استراتژی فرهنگی ناخودآگاه است. جامعه ای که بارها تغییرات بزرگ را تجربه کرده است: انقلاب، جنگ، تحریم و دگرگونی های سریع زندگی مدرن، برای حفظ تعادل روانی به خاطره پناه می برد. این پناه، شکلی از مقاومت است؛ یعنی مردمی که نمی توانند ساختارها را تغییر دهند، دست کم معناهای درونی را حفظ می کنند. به همین خاطر، نوستالژی در ایران فقط فرار نیست، بلکه تا حدی روش زنده ماندن فرهنگی است.
در دل نوستالژی، نوعی نافرمانی نرم پنهان است. وقتی شرایط امروز دشوار است، خاطره دوران شادی نوعی اعتراض خاموش به وضعیت موجود می شود. با یاد کردن از دورانی که «خوش تر» بود، فرد می گوید «من حالا را نمی پذیرم». این همان مقاومت فرهنگی است؛ مقاومتی آرام، بدون شعار و بدون فریاد.
خاطره جمعی و فرافکنی تاریخی
با کمی دقت می بینیم که این میل برگشت نه فقط در زندگی روزمره، بلکه در سیاست، اقتصاد و سبک گفت و گو هم حضور دارد. سیاستمداران در سخنرانی ها از «روزهای طلایی گذشته» می گویند؛ بازاری ها حسرت «دوران وفا» را دارند؛ جوانان از «صفا و صمیمیت قدیم» حرف می زنند. هر گروه جامعه، یک خاطره طلایی برای خود ساخته است. این خاطره ها در کنار هم تبدیل به شکلی رؤیای ملی شده اند؛ رؤیایی که گاه مانع مواجهه واقعی با امروز می شود.
در اینجاست که نوستالژی از حالت سالم خود درمی آید و به فرافکنی تاریخی تبدیل می شود: یعنی ما کمبودهای امروز را بر تاریخ می افکنیم تا مسئولیت نپذیریم. این همان لحظه ای است که خاطره، جای حقیقت را می گیرد.
مرز باریک میان یاد و فرار
باید میان «یادآوری» و «فرار به گذشته» تفاوت گذاشت. یادآوری، یعنی بازخوانی تجربه ها برای فهم بهتر امروز؛ اما فرار، یعنی پنهان شدن در سایه خاطره و انکار حقیقت فعلی. این مرز باریک، دقیقا همان نقطه ای است که فرهنگ پویا را از فرهنگ گرفتار جدا می کند.
اگر نوستالژی با تفکر همراه باشد، می تواند ریشه گسترش هنر و بازآفرینی فرهنگی شود. موسیقی سنتی، سینمای تاریخی یا احیای زبان و صنایع دستی، همه از نوستالژی مثبت تغذیه می کنند؛ اما اگر بی تفکر باشد، به صورت تکرار بی جان ظاهر می شود: بازسازی بدون معنا، تقلید صوری برای آرامش موقت.
از خاطره تا خلاقیت
راه درست اینست که گذشته را به سرمایه خلاق تبدیل نماییم، نه به پناهگاه انفعالی. نوستالژی می تواند ابزار نوآوری فرهنگی باشد اگر هدفش ساختن آینده باشد، نه گریختن از حال.
ما باید خاطره را بخوانیم، نه این که بازسازی نماییم. به جای تکرار ظواهر، باید روح آن دوران را بفهمیم: ایستادگی، صداقت و معنا. وقتی این روح به امروز منتقل شود، نوستالژی به «پیوست فرهنگی» بدل می شود، نه پناه روانی.
در واقع، جامعه ای زنده است که نه گذشته اش را فراموش کند، نه در آن اقامت کند؛ بلکه آنرا به پلی برای آزمایش اندیشه های تازه تبدیل نماید.
آینده ای که از دل گذشته زاده می شود
حب یادگیری از خاطره، طبیعی است. همه ملت ها برای بقا به گذشته شان عشق می ورزند؛ اما مرز نجات و فرار، خیلی باریک است. وقتی نوستالژی گرفتار افراط شود، تبدیل به آسودگی کاذب و بی عملی جمعی می گردد. ما مدام از «خوبی گذشته» حرف می زنیم، اما کمتر می پرسیم «چه شد که آن خوبی از دست رفت؟».
پرسش درست این نیست که چه طور برگردیم، بلکه این که چرا نتوانستیم ادامه دهیم.
نوستالژی خودش را به صورت یادهای شیرین نشان می دهد، ولی در عمق، آینه ای از ترس تکرار ناکامی است. شناخت این آینه، آغاز رشد فرهنگی است.
نسلی موفق می شود خاطره را بفهمد، اما اسیرش نشود که با دل در گذشته باشد و با عقل در آینده قدم بردارد.
و شاید امروز، در بین این همه «یادش بخیر» ها، وقت آن رسیده که جمله تازه ای در فرهنگ مان بنویسیم:
«یاد آن روزها به خیر، اما آینده را بسازیم.»
منبع: goodcard.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب