سیر مجالس سوگواری اولین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین های مذهبی بررسی گردید
کارت خوب: به گزارش کارت خوب، اولین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین های مذهبی، با حضور سعید طاووسی مسرور عضو شورای علمی همایش و عضو هیأت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی و صابر جعفری عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی به صورت حضوری و مجازی در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار گردید.
به گزارش کارت خوب به نقل از ایسنا، نخستین همایش علمی هیأت و آیین های مذهبی بناست ۲۵ بهمن ماه به همت مرکز احیای امر دانشگاه امام صادق(ع) و اندیشکده هیأت سازمان هیأت و تشکل های دینی در تهران برگزار گردد.
در زمان قاجار خانواده های اعیان یک روضه خوان هم داشتند
در شروع این نشست صابر جعفری سخنان خویش را با عنوان «تحلیل جامعه شناختی تکوین و تطور روضه های خانگی در دوره پهلوی اول» شروع کرده و این مورد را جزئی از یک پژوهش کلان تر، با عنوان «سیر تکوین و تطور نهادی هیأت در شهر تهران» معرفی نمود.
وی با بیان مقدمه ای متدولوژیک در ارتباط با معنای نگاه علمی به تاریخ و امکان سنجی واجد کلیت و لزوم دانستن گزاره های تاریخی، اظهار داشت: مقصود من از روضه های خانگی در این ارائه، امری تکینه است که از عصر قاجار تا پهلوی در چارچوب فرمی خاص، توسعه می یابد؛ بنابراین در این پژوهش، هیأت و روضه به معنای کلی و جامع آن که از عصر خاندان علیهم السلام رواج یافته است، موردنظر نیست.
این عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی با عرضه تصویری از نیروهای اجتماعی اصلی در دوره قاجار و تقسیم بندی آنها به سه دسته اعیان و اشراف دور از حلقه قدرت، روحانیت ذی نفوذ و در نهایت، نیروی پر رنگ بازار، به تبیین اثرگذاری آنها در گسترش روضه های خانگی پرداخت و اظهار نمود: بر مبنای اسناد تاریخی، در مقابل فرم غالب سوگواری یعنی تعزیه، که فرمی عوامانه و در ارتباط با طبقات پایین محسوب می شده است، یک فرم ویژه، یعنی روضه های خانگی به وجود آمد که مختص خاندان های اعیانی بود. برای مثال، برخی رجال دولتی یا خانواده های مرفه نیز، بعنوان مخاطب در این مراسم های خانگی شرکت می کردند. تشکیل این گونه جلسات آنچنان در کسب سرمایه اجتماعی اهمیت داشت که خانواده های اشراف، معمولا در بین خدم و حشم خود، یک روضه خوان هم داشتند. از دیگر کارکردهای برگزاری روضه خانگی توسط اعیان و اشراف، به تعبیر «پی یر بوردیو»، نوعی تمایز و تشخص آفرینی برای این خانواده ها بود.
ماجرای برگزاری روضه توسط ملاعلی کنی در دوره قاجار
جعفری دومین نیروی اجتماعی دوره قاجار را روحانیت ذی نفوذ دانسته و بیان نمود: افرادی چون حاج ملا علی کنی تولیت مدرسه مروی، از چنان قدرت اجتماعی برخوردار بودند که نخستین سفیر آمریکا در آن دوره گزارش کرده است که دربار و شخص شاه، در اتخاذ تصمیمات خود، نظر ایشان را جویا شده و تلاش می کردند موافقتشان را جلب کنند. همین شخصیت اثرگذار، در برگزاری روضه های خانگی و چگونگی برگزاری این روضه ها، نقش ویژه ای داشته و با چارچوب گذاری و عرضه اسلوب هایی خاص، بر آنها نظارت می کرده است. در گزارشی از اعتماد السلطنه آمده است که حاج ملا علی کنی در مدرسه مروی به تفصیل و با دقت در رابطه با آداب برگزاری روضه سخن گفته و در منزل خویش، به نحوی فاخر روضه برگزار می کرده است. حتی در تاریخ ثبت شده است که ایشان ناظر به محتوای عرضه شده در فرماسیون های سوگواری، با ملا اسماعیل سبزواری و ملا آقای دربندی، اختلافاتی داشته است؛ چون که روضه از مهم ترین مجاری جامعه پذیری شیعه به حساب می آید و از این حیث برای روحانیت، اهمیت بالایی داشته و حساسیت آنان نسبت به این پدیده را به دنبال داشته است.
دوگانه سوگواری در زمان قاجار
این متخصص جامعه شناسی افزود: به نظر می آید ما در آن دوران، شاهد یک دوگانه در سوگواری هستیم، سوگواری علمایی-نخبگانی و سوگواری عوامانه؛ چون که مردم معمولا مخاطب روضه های خانگی نبودند و محتوای عرضه شده در این روضه ها هم بسیار علمایی بوده و برای اغلب مردم، چندان قابل فهم نبوده است. به همین جهت هم، روضه های خانگی در این دوره، آن چنان شلوغ نیست.
تقاطع شیوه های سوگواری با مساله جنسیت در دوره قاجار
جعفری با معرفی بازار به مثابه سومین نیروی اجتماعی جدی، مقدمه ای طرح کرده و اظهار داشت: در دوران ایران کهن، فرم های سوگواری به دو صورت زنانه و مردانه وجود داشته است؛ روضه های خانگی معمولا زنانه و دسته روی ها، معمولا مردانه بوده است. در واقع، تقاطع شیوه های سوگواری با مساله جنسیت، نشان دهنده این صورت بندی است. از باب نمونه، میتوان به تکیه خانم (متعلق به خواهر شاه طهماسب)، تکیه سادات اخوی و خانه سیدها اشاره نمود. در همه این مکان ها، مجالس روضه با محوریت زنان برپا می شده است. به عبارت دیگر، زنان در متن اصلی این مجالس حضور داشتند و مردان در حاشیه بودند.
این عضو هیأت علمی دانشگاه علامه با بیان این مقدمه، به نحوه اثرگذاری بازار پرداخته و عنوان کرد: با تحولات اساسی در ساختار اجتماعی ایران و تجربه تقسیم کار مدرن به صورت تدریجی و همچنین، میل جمعیت روستایی نشین به شهرنشینی، مردم به مرور از هویت های قومی خود منفک شده و در شهرها استقرار یافتند. بازار هم در این دوره گرفتار تغییراتی ماهوی شد. در خلال این تغییر و تحولات بود که هیأت های مذهبی برای اصناف بازاری و قومیت های مهاجر، در حکم جایی برای هویت یابی مجدد، رخ نشان داد. در نتیجه، هیأت ها و روضه های خانگی با چنین کارکردی، توسعه یافتند.
وی ادامه داد: از طرفی، بازاری ها به دنبال آن بودند که درگذار از سنت به تجدد، اعتماد را که زیربنای مبادلاتشان بود، در دایره بسیار گسترده بازار مدرن، بازیابی و احیا کنند و روضه های خانگی در این امر، کمک شایانی کرد. در واقع، افرادی که سال ها گرد هم آمده و پای یک روضه اشک ریخته اند و بر محور یکسری اعتقادات و باورها، با یکدیگر همدلی و همراهی کرده اند، بسیار ساده تر می توانند به یکدیگر اعتماد کنند.
وبا چه تاثیری روی فرم برگزاری سوگواری داشت؟
جعفری افزود: غیر از سه نیروی یاد شده، برخی رخدادها هم در گسترش روضه های خانگی موثر بوده اند. مثلا شیوع بیماری وبا در سال ۱۲۸۷ و نیز، سال ۱۳۰۹ هجری قمری، باعث شد سوگواری های مردم از فرم های عمومی تری چون تعزیه، به سمت برگزاری هیأت در مقیاس های کوچکتر مانند روضه های خانگی حرکت نماید و طبق اسناد تاریخی، نظمیه ثبت کرده است که در این ایام، این نوع مجالس افزوده شد.
رونق روضه های خانگی با ممنوعیت بوجود آمده توسط پهلوی
وی ادامه داد: از دیگر مسائلی که روضه های خانگی را به سمت نهادمندی اجتماعی بُرد، ممنوعیت رسمی برگزاری مراسم مذهبی در دوره پهلوی اول بود. این ممنوعیت که با فرمان کشف حجاب توام بود، از سال ۱۳۰۶ شروع شده و تا ۱۳۱۴ به اوج خود رسید. اما روی دیگر این فرمان حکومتی، آن بود که مذهبیون، روضه های خانگی را بعنوان راهکاری جهت اقامه عزای سیدالشهدا ضد السلام توسعه دادند تا به دور از مزاحمت عوامل حکومت، به سوگ آن حضرت بنشینند. در این شرایط بود که روضه های خانگی از حالت انحصاری اشراف خارج شده و با استقبال مردم رو به رو شد. فروغی نقل کرده است که مردم می گفتند: مگر می شود که ما هم مانند میرزا علی اصغر خان اتابک، در خانه خود روضه برگزار کنیم؟ بنابراین عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد؛ این فرمان رضا خان، زمینه را برای توسعه این نوع مجالس فراهم نمود.
جعفری ضمن اشاره به ظرفیتهای سیاسی و اجتماعی روضه های خانگی اظهار داشت: برای مثال، گزارش شده است که گاهی مردم با کلاه قجری در روضه های خانگی حضور می یافتند و این مساله، مبین نوعی مقاومت سیاسی در مقابل رضاخان بوده است. علاوه بر آن، شاهد آن هستیم که همین روضه ها تا چه اندازه در وقوع انقلاب اسلامی، نقش داشتند.
وی با تکیه بر این که روضه های خانگی، به سبب در امان ماندن از گزند نیروهای حکومت، مکانیسم های خاص خویش را هم توسعه دادند، بیان داشت: استفاده از عَلَم های رنگی، به پا گذاشتن سر کوچه ها و هم بهره گیری از مکانیسم نخ و تسبیح، همه همچون روش هایی بودند که اهل روضه را به سمت مکان روضه هدایت می کردند. از طرفی، زمان برگزاری مجالس خانگی، عموماً بامداد زود، قبل یا پس از اذان بامداد بوده است؛ چون که این روضه ها از حالت زنانه خارج شده و مردان نیز، برای سوگواری به این روضه ها می آمدند، بنابراین هم به سبب در امان ماندن از صدمه نیروهای حکومتی و هم به سبب آنکه می خواستند به سمت کار و پیشه خود بروند، بهترین زمان برای برگزاری روضه های مخفیانه خانگی، ساعات ابتدایی روز بود.
تاثیر نگارش کتاب مفاتیح الجنان بر رونق روضه های خانگی
در قسمت دوم این نشست تخصصی سعید طاووسی مسرور عضو شورای علمی همایش و عضو هیأت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی به بیان مطالب خود پرداخت و در تکمیل سخنان دکتر جعفری اظهار داشت: همچون عوامل دیگری که سبب شکل گیری و گسترش روضه های خانگی شده است، سفارش های موکد علماست. مثلاً آقای قاضی تاکید داشته اند که حتما در منزل خود روضه داشته باشید و بخصوص در دهه محرم، روضه های خانگی را مراقبت کنید. عامل دیگر، نگارش کتاب مفاتیح الجنان در دوره پهلوی اول و سفارش های مکتوب در آن است که در ترویج و جا افتادن روضه های خانگی، نقش به سزایی داشته است.
طاووسی با بیان این مقدمه که یکی از روش های مطالعه سیر تطور هیأت و آیین های مذهبی، بررسی مکانها و بناها و مطالعه تغییر و تحولات و نمادهای آن هاست، عنوان کرد: در دوره ناصری، اماکن گوناگونی برای روضه و سوگواری داریم که همچون آن، خانه های اشراف و اعیان است. برای مثال، خانه مقدم که امروزه به موزه تبدیل گشته است، بسیار جالب توجه است. در این منزل اعیانی قجری، هم اتاق رقص با نقاشی های دیواری نامناسب وجود دارد و هم اتاق سوگواری با نقاشی هایی از صحنه های عاشورا. در واقع قاجارها بین همه چیز جمع کرده بودند و شخص ناصرالدین شاه نیز، همین گونه بود! خانه اربابی از دیگر مواردی بود که بعنوان یکی از قدیمی ترین اماکن سوگواری در تهران میتوان معرفی نمود.
پهلوی پوشیدن لباس مشکی را به صورت کلی ممنوع اعلام کرد
این عضو شورای علمی همایش هیأت و آیین های مذهبی افزود: در سال ۱۳۱۴ و در دوره رضا خان، سوگواری بر سیدالشهدا ضد السلام و خاندان علیهم السلام ممنوع اعلام گردید. حکومت پهلوی اول از این هم فراتر رفت و در سال ۱۳۱۶، پوشیدن لباس مشکی را به صورت کلی ممنوع اعلام کرد! در واقع حتی برای خویشانِ تازه درگذشته نیز، کسی حق نداشت سیاه به تن کند! این روند ادامه یافت تا در سال ۱۳۱۸، ذکر مراثی خاندان علیهم السلام حتی در مجالس ختم هم ممنوع گردید. البته این مساله، در بین مردم و اقشار جامعه واکنش برانگیز بود، تا جایی که حسینیه صنف پوست فروشان و سالامبور تهران در سال ۱۳۱۵ یعنی بحبوحه محدودیت ها و برخوردهای حکومتی، تأسیس شد. بنابراین باید گفت هیأت به صورت کلی، ریشه در تشکیلات صنفی دارد و از دل اصناف، جوشیده است که قدیمی ترین هیأت در معنای مورد نظر نیز، هیأت صنف بزّاز در دوره ناصری بوده است.
طاووسی مسرور تصریح کرد: حسینیه سادات اخوی از دیگر اماکن سوگواری دوران ناصری است که اساساً مجلس روضه خوانی زنانه در آن برگزار می شده است و الان نیز، به همین ترتیب است؛ بانوان گرداگرد مداح و در مرکز مجلس نشسته و آقایان، در حاشیه و در ایوان می نشینند. باید توجه داشت که جنبه تشکیلاتی بودن هیأت پُررنگ است و با وجود گستردگی، نقش هرکس در آن مشخص است؛ همین مساله، یعنی تقسیم کار تخصصی، یکی از تفاوت های هیأت های عصر مدرن با سوگواری های مرسوم پیشین است.
مساجد بازار کانون سوگواری بودند
وی با تکیه بر اینکه داخل بازار، تعداد حسینیه ها زیاد نیست اما مساجد گوناگونی وجود دارد، بیان داشت: همین مساله نشان داده است که مسجد را بعنوان کانون سوگواری انتخاب می کرده اند. بنابراین مساجد فراوانی داریم که پذیرای مجالس روضه بوده اند، مانند مسجد میرزا موسی که قدمتش به دوره فتحعلی شاه بازگشته و هیأت صنف بزاز در آن مستقر بوده است. به همین ترتیب، میتوان به مساجد قدیمی و کهنی چون مسجد جامع تهران، مسجد چهل ستون، مسجد سلطانی، مسجد سید عزیز الله و مسجد مروی اشاره نمود. کانون سوگواری قرار دادن مسجد، سنتی است که تا به امروز هم، تداوم یافته است. ناگفته نماند برخی از این کانون های سوگواری، در دوره های بعد هم باقی بوده و اثرگذاری اجتماعی داشته اند؛ مانند مسجد سید عزیز الله که محل سخنرانی مرحوم فلسفی در دوران انقلاب بود. از حسینیه های قاجاری نیز، بازار صدرالعلما را داشته ایم که کانون سوگواری بوده و تا به امروز هم، باقی است.
این عضو هیأت علمی دانشگاه علامه ضمن اشاره به مدخل تکیه دولت در کتاب «فرهنگ سوگ شیعی» که به قلم خود اوست، اضافه کرد: هرچند این تکیه، تنها تکیه مهم تهران نیست، اما از جهتی مهم ترین تکیه است و بایستی در مقایسه آن با تکایای قجری تجریش و نیاوران اظهار داشت که این تکیه، بنا بوده مکانی کاملا عمومی با کارکرد سوگواری باشد. بر خلاف مثلاً تکیه تجریش که محله محور بوده و در طول سال، بازار است و صرفاً در روزهای محرم، به سوگواری اختصاص می یابد. ظاهرا ناصرالدین شاه به فکر ساختن جایی بوده که به صورت عمومی در آن سوگواری شود و هم اعیان در مراسم آن حضور داشته باشند و هم مردم عادی؛ بنابراین ساخت تکیه دولت، تحول مهمی در تاریخ اماکن سوگواری محسوب می شود. از دیگر نکاتی که باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که هیأت به معنای جدید و امروزین آن، متاثر از مدرنیسم است و بنابراین با تشکیلات صنفی هم شروع شده است. ازاین رو ما شاهد آن هستیم که حتی ساختمان تکیه دولت، از ساختمان تئاتر لندن الگو گرفته شده است. جالب است که تلاش کرده بودند سوگواری سنتی را در این فضای جدید، بازتولید کنند.
قاجارها تعزیه شاد را ابداع کردند
طاووسی افزود: گویا از نظر قاجارها حیف بود که بنا و تشکیلات تکیه دولت، فقط برای مجلس سوگواری محرم استفاده شود! بنابراین تدریجاً تعداد مراسمات را گسترش داده و مجالس مختلفی را در آن مکان، برگزار می کردند. میتوان گفت یکی از ریشه های تعداد فراوان مناسبت های مذهبی و مراسم هایی که امروز داریم، شاید در همین مساله و در تکیه دولت نهفته باشد. قاجارها تا جایی در تولید مناسبت ها و مراسمات پیش رفتند که دست به ابداع «تعزیه های شاد» زده و حتی بعد از آن، وارد فضای داستان های ایرانی با مبحث عشق و عاشقی شدند! در واقع آنان از عاشورا عبور کردند و ادواتی را هم مخصوص دیگر مراسم های تولیدی خود، به وجود آوردند که بعضی از آنها امروز در کاخ گلستان موجود است.
این کارشناس حوزه تاریخ افزود: مدخل مهدیه تهران از دیگر مباحثی است که در کتاب فرهنگ سوگ شیعی به رشته تحریر درآورده ام. مهدیه تهران از جهاتی شبیه تکیه دولت می باشد، چونکه نه در فضای تکیه های محلی، نه تشکیلات صنفی و نه حسینیه ها نمی گنجد و قابل تحلیل نیست. هیأت و روضه خانگی هم نیست؛ بلکه یک فضای عمومی است و اغراض استفاده از آن هم ترویج مذهب، مبارزه با بهائیت، مقابله با شراب خواری و... تا فعالیتهای انقلابی بوده است. این در حالیست که در اماکن مورد بحث قبلی، چنین ظرفیتی و به این شکل وجود نداشت. مهدیه رشت، سیرجان، گرگان، کرمان و... نیز، به تقلید از مهدیه تهران، شکل گرفته اند. هم اکنون، ۱۶۵ مهدیه داریم که به محوریت مهدیه تهران، به وجود آمده است.
اثر حسینیه ارشاد روی انتخاب منبری در هیأت ها
وی ضمن اشاره به این که وجه تشابه مهدیه تهران با حسینیه ارشاد، عمومی و مدرن بودن آن هاست، اظهار داشت: این دو مکان، دیگر مختص صنف یا قشر خاصی نبودند، بنابراین بایستی گفت سیر ما از مهدیه تا حسینیه ارشاد، سیر از تأثیر مدرنیسم به تأثیر مدرنیسم است. در حسینیه ارشاد صندلی چیده بودند، سِن داشت و کسی به سخنرانی می پرداخت. این سبک اجرای سوگواری، روی مجالس مداحان ما در امروز، اثر گذاشته است. در حسینیه ارشاد یک شخصیت محاسن تراشیده کت شلواری کراواتی به نام دکتر شریعتی بعنوان سخنران ثابت، سخنرانی می کرد و امروز هم برخی از هیأت های ما، اصرار دارند که یک غیر روحانی، سخنران آنها باشد. بنابراین امکان دارد یک کانون سوگواری از بین برود یا محوریت خویش را از دست بدهد، اما تاثیرات آن تا نسل ها باقی بماند.
منبع: goodcard.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب